Fort Pannerden

In gestrekte pas lopen we zo onopvallend mogelijk langs een kudde gehoornd vee met bizarre beharing. Het doel van de reis bevindt zich verderop langs de dijk - een groene uitstulping in het weidse Gelderse rivierlandschap van de Klompenwaard. In de artikelenreeks 'hedendaagse vrijplaatsen in Nederland' bezocht Ravage het gekraakte Fort Pannerden.
Een zwartrode vlag verwelkomt de schepen die via deze drukke vaarroute ons land binnenkomen. Fort Pannerden ligt op de landtong waar de Rijn zich splitst in de Waal en het Pannerdens Kanaal. De vlaggenmast prijkt bovenop de met gras overwoekerde bult die de uit 1869 daterende bakstenen vesting verbergt. Een gammel bruggetje over een slotgracht biedt toegang tot de metalen toegangspoort.

Kraker Rodrick heet ons welkom. We treden in het halfduister dat leidt naar een soort binnenstraat; een steeg van twee verdiepingen hoog, of eigenlijk diep. Zowel links als rechts bieden bogen toegang tot de binnenruimten. Iets hoger in de metersdikke muren bevinden zich de nissen met ramen in zelfgemaakte sponningen. Dat zijn de slaapvertrekken, vertelt Rodrick die ons uitnodigt in de huiskamer, de voormalige ziekenboeg voor de gewonde soldaten.

Het spaarzame daglicht in de vertrekken komt binnen via de steeg. In de woonkamer treffen we een aantal bewoners en gasten aan. Tijd voor koffie. De klanken van Jimi Hendrix en knisperend brandhout. Nostalgische gevoelens. Vorig jaar zomer werd de vesting gekraakt, nadat de eigenaar drie jaar eerder de restauratie wegens geldgebrek stillegde.

De krakers zijn in Fort Pannerden beland na een vlucht uit het nabijgelegen Nijmegen. Dit vanwege de drukte in de stad en de vele ontruimingen. Hier in het rustieke natuurgebied rond Doornenburg is de kans op ongewenst bezoek of klachten over burengerucht nihil. ,,Buiten dat, ik hou niet zo van wouten'', grijnst Govert.

Toch stellen de bewoners zich gastvrij op en voelen bezoekers zich er welkom en geborgen. Men is van plan om aan één van de voormalige munitiekamers een publieke functie te geven in de vorm van een vegetarisch café, maar zover is het nog niet. Van tijd tot tijd organiseert de woongroep feestjes, zoals van de zomer ter gelegenheid van het eenjarig bestaan van het gekraakte fort. ,,Dat soort gelegenheden houden we bewust kleinschalig'', merkt Jochem op.

Naast woon- en slaapruimtes herbergt het fort een repetitieruimte, een doka en een kantoor. Iedere eerste zondag van de maand zetten de krakers de deuren open voor het publiek. Openheid en toegankelijkheid is het parool. Entree op eigen risico. Er komen gemiddeld enkele tientallen mensen op bezoek. ,,Weer eens wat anders dan een koopzondag'', grinnikt Rodrick.

Zelf omschrijven ze de huidige functie van het fort onder meer als ,,rustoord, stiltecentrum en sterrenwacht''. Bovenal wordt er gewoond. De bewoners steken vrijwel al hun tijd in het bouwen van wanden, vloeren en aanleggen van voorzieningen. Er gaat geen spijker of schroef de muur in; de balken en kozijnen worden stevig ingeklemd tussen de bakstenen muren. Het fort is een monument en de krakers willen de oorspronkelijke staat ongemoeid laten.

Op termijn zal de huiskamer worden verplaatst. Naar een afgelegen ruimte, waar het daglicht via een inventief aangelegde licht- en warmtekoker, op het dak afgedekt met een glasplaat, naar binnen kan schijnen. ,,Als je nu na twaalf uur 's nachts tv zit te kijken, geniet iedereen in de bovengelegen slaapruimtes met je mee.'' Met z'n allen zijn ze de afgelopen dagen bezig geweest de nieuwe ruimte leeg te ruimen. Er loopt een verdwaalde kip rond tussen de fietswrakken. Waarschijnlijk in de luchtkoker terecht gekomen.

,,Behoud door bewoning'' is het motto - en daar hebben de krakers hun handen vol aan. Dankzij de dikke muren en de meters aarde bovenop de vesting is de temperatuur in het fort vrijwel constant. Hout- en butagaskachels bestrijden de ergste kou. Het grondwater is de grote vijand. 's Winters moet een dieselpomp zien te voorkomen dat de buitenring van het fort onder water loopt. Het water kan anders een hoogte van twee meter bereiken.

Menig bewoner van het eerste uur hield het dan ook niet lang uit in het fort. Een stabiele groep van acht personen bleef uiteindelijk over. Jochem: ,,Het zogenaamde middenschip hebben we bijna geheel vertimmerd en gebruiksklaar gemaakt. Met uitzondering van de sanitaire voorzieningen, dat blijft nog even een probleem.'' De bewoners maken zolang gebruik van de voormalige militaire poep- en pisruimte. Geen pretje. In de stad kunnen ze terecht voor een wekelijkse opfrisbeurt.

We krijgen een rondleiding door de krochten van het historische bouwwerk - de gewelven, tunnels, latrines, de binnen- en buitenring. Langs gemetselde trappen, kijkgaten en raadselachtige holtes waar vleermuizen zich thuisvoelen - alles met een eigen typische, besloten akoestiek. ,,De ruimtes in de buitenring zijn zeer geschikt te maken voor ateliers. Daaraan is in Nijmegen en omstreken grote behoefte'', vertelt Jochem.

We komen uit op het zonovergoten 'dakterras', gelegen boven de slaapruimtes. Na een paar maal geknipperd te hebben met de ogen blijkt het niet om een zinsbegoocheling te gaan. Er scharrelen tientallen kippen rond temidden van biologische moestuintjes waar kalebas, rode kool en worteltjes op natuurlijke wijze gedijen. Aan de rand van een aangelegd vijvertje groeien geneeskrachtige kruiden. Een beschutte oase, verscholen in de rondingen van de groene bult.

Aanbeland op het hoogste punt van het fort staan we tussen het wuivende gras een uur lang om ons heen te kijken. De tijd krijgt hier een ander ritme, gestaag, als het stromen van de rivier. Het gesprek kabbelt voort. De heuvels verderop liggen in Duitsland. De directe omgeving van Fort Pannerden is herkenbaar aan een apart slag heuvels, bestaande uit recentelijk opgeworpen bergen van zand en klei.

De regio wordt de laatste jaren gekenmerkt door werkzaamheden aan de Betuwelijn en de ontwikkeling van een groot stedelijk gebied, de KAN (Knooppunt Arnhem Nijmegen). Langs het Pannerdens Kanaal creert Staatsbosbeheer 'nieuwe natuur': landafgravingen waar 'galloway-runderen', (net bizons met poedel-genen) en Konik-ponies worden uitgezet - om wilde ongereptheid te suggereren.

De gemeente Bemmel wenst zichzelf toe dat Fort Pannerden een commerciële invulling krijgt. ,,We willen er een streekmuseum van maken, inclusief een bed & breakfast gelegenheid'', meldt wethouder J. Joosten van de gemeente Bemmel. Hij zou het liefst zien dat de in '97 stopgezette restauratie nog vandaag wordt voortgezet. Het getuigt van weinig realisme, onder meer omdat de gemeente formeel niets over het fort te zeggen heeft.

De gekraakte vesting is officieel in beheer van de Stichting Fort Pannerden. H. Wanting, voorzitter van de stichting, moet lachen als ik hem de uitspraken van de wethouder voorleg. ,,Een streekmuseum? De man weet niet waar hij over praat. Wij hebben geheel andere plannen. En het is notabene de gemeente Bemmel zélf geweest die er voor gezorgd heeft dat de restauratiewerkzaamheden aan het fort moesten worden stilgelegd'', zegt Wanting.

Staatsbosbeheer overhandigde in 1988 de pachtrechten van Fort Pannerden aan de stichting voor een appel en een ei. Wanting: ,,Wij willen er een museum vestigen ten behoeve van de Nederlandse vereniging ter bestudering van munitie en ballistiek.'' Daarnaast wil de stichting er een expositie inrichten over de bouw- en militaire historie van het fort. Staatsbosbeheer daarentegen ziet het liefst dat het fort onaangetast blijft, overgeleverd aan de natuur.

De architect van Stichting Fort Pannerden heeft destijds een renovatieplan opgesteld, dat door de rijksdienst voor Monumentenzorg werd goedgekeurd. Al bij aanvang van de werkzaamheden overschreed de aannemer het beschikbare budget. Intussen ontving de gemeente Bemmel ruim twee miljoen Europese subsidie voor de restauratie. Door allerlei administriële fouten is dit geld nooit bij de aannemer terecht gekomen. Deze legde in 1997 de werkzaamheden stil.

Volgens Wanting is er overigens geen sprake van een conflict tussen de gemeente Bemmel en de stichting. ,,Ze hebben de afgelopen veertien jaar een aantal stommiteiten uitgehaald en men is intussen een andere koers gaan varen. Maar we hebben elkaar nog niet de hersens ingeslagen. Ik wacht momenteel rustig af. We hebben de pachtrechten tot 2038 in ons bezit.''

Als het aan wethouder Joosten ligt, komen de stichting en de gemeente er samen ooit wel uit. Ook al heeft de stichting alle troeven in handen en wenst Staatsbosbeheer geen druk bezochte attractie in de Klompenwaard. ,,Wij willen als gemeente de restauratie ter hand nemen, graag in nauw overleg met de stichting. Hoe eerder we de restauratie kunnen hervatten hoe eerder we het fort kunnen openstellen voor het publiek.''

De krakers van Pannerden hebben intussen bewezen dat deze doelstelling ook zonder bureaucratische rompslomp en een miljoenen-investering is te bereiken. Met minimale middelen werd het maximale bereikt. Dagjesmensen, scoutingroepen en plaatselijke schietverenigingen maakten inmiddels dankbaar gebruik van de open dagen. Fort Pannerden leeft weer.